O ιστορικός χρόνος στην ελληνική αρχαιότητα

Τζόρτζιο Αγκάμπεν

Ο Ιταλός στοχαστής Τζόρτζιο Αγκάμπεν (Giorgio Agamben), επιχειρεί μια γρήγορη αναδρομή στις αντιλήψεις του δυτικού πολιτισμού για το χρόνο της Ιστορίας από την αρχαιότητα ως σήμερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Η ανθρώπινη νόηση, καθώς διαθέτει την εμπειρία του χρόνου, όχι όμως αντίστοιχα και την παράστασή του, παριστάνει αναγκαστικά τον χρόνο μεταχειριζόμενη χωρικές εικόνες. Ή αντίληψη που έχει για τον χρόνο η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα είναι κατά βάση κυκλοτερής και συνεχούς τύπου.

«Κατεχόμενος από μίαν ιδέα σαφήνειας που εξομοιώνει το αυθεντικό και πλήρες Είναι με εκείνο που είναι καθαυτό και μένει ταυτόσημο προς εαυτόν, με το αιώνιο δηλαδή και το αναλλοίωτο, ο Έλληνας θεωρεί την κίνηση και το Γίγνεσθαι σαν κατώτερες βαθμίδες της πραγματικότητας, όπου ή ταυτότητα δεν συμπεριλαμβάνεται πλέον —στην κάλλιστη των περιπτώσεων— παρά υπό μορφή παραμόνιμης και διηνεκούς ιδιότητας, ήτοι υπό μορφή διαρκούς αναγωγής. Η κυκλική κίνηση, που εξασφαλίζει την διατήρηση των ίδιων πραγμάτων μέσ’ από την επανάληψη και την συνεχή επιστροφή τους, αποτελεί την αμεσότερη και τελειότερη (και την εγγύτερη, κατά συνέπεια, στο θείο) έκφραση εκείνου που είναι, στην άκρα κορυφή της ιεράρχησης, απόλυτη ακινησία» (Puech).

Στον Τίμαιο του Πλάτωνα ο χρόνος, μετρούμενος από την κυκλική τροχιά των ουράνιων σφαιρών, ορίζεται ως ομοίωμα της αιωνιότητας σε κίνηση:

«Ο δημιουργός του κόσμου επινόησε ένα ομοίωμα της αιωνιότητας σε κίνηση και, διευθετώντας κατάλληλα τον ουρανό, κατασκεύασε, από την μία και ασάλευτη αιωνιότητα ξεκινώντας, το ομοίωμα τούτο που κινείται διαρκώς σύμφωνα με τους νόμους του αριθμού και που εμείς το αποκαλούμε χρόνο».

Ο Αριστοτέλης επανήλθε εδραιώνοντας τον κυκλικό χαρακτήρα του χρόνου, υπό την έξης έννοια:

«Να γιατί ο χρόνος φαίνεται να είναι ή κίνηση της σφαίρας, διότι είναι αυτήν ή κίνηση που μετρά τις άλλες κινήσεις και που μετράει ακόμα και το χρόνο. […] κι ο χρόνος επίσης φαίνεται να είναι ένα είδος κύκλου […], ούτω σώστε το να λέμε ότι τα γεννημένα πράγματα συνιστούν κύκλο είναι ισοδύναμο με το να λέμε πώς υπάρχει ένας κύκλος του χρόνου».

Συνέπεια πρώτη μιας τέτοιας αντίληψης είναι πως ο χρόνος, όντας ουσιαστικά κυκλικός, δεν έχει διεύθυνση. Κυρίως-ειπείν, δεν έχει αρχή, μήτε κέντρο, μήτε τέλος· ή, καλύτερα, τα έχει μονάχα στο μέτρο όπου κυκλικά κινούμενος επιστρέφει ακατάπαυστα στον εαυτό του. ‘Όπως εξηγεί ένα μοναδικό εδάφιο από τα Προβλήματα του Αριστοτέλη, είναι αδύνατο να πει κανείς, από την σκοπιά όπου βρισκόμαστε, αν εμείς είμαστε μεταγενέστεροι ή προγενέστεροι του Τρωικού Πολέμου:

«Εκείνοι, άραγε, που έζησαν στα χρόνια του Τρωικού Πολέμου είναι προγενέστεροί μας, κι ως προς τούτους είναι προγενέστεροι όσοι έζησαν σε καιρούς ακόμα πιο αρχαίους, κι έτσι τραβάει το πράγμα στο διηνεκές, με τους ανθρώπους που βρίσκονται πιο πίσω στο παρελθόν να είναι πάντα προγενέστεροι των άλλων; Ή, αν αληθεύει πώς ή οικουμένη έχει μίαν αρχή, ένα μέσο κι ένα τέλος, και πως, άμα κάνεις φτάνει στο τέλος του γερνώντας, φτάνει συνάμα και, για λόγου του, να επιστρέφει στην αρχή του, κι αν αληθεύει από την άλλη μεριά ότι τα προγενέστερα είναι τα κοντινότερα προς την αρχή πράγματα, τότε τί εμποδίζει να είμαστε εμείς πιο κοντινοί στην αρχή από κείνους που έζησαν τον Τρωικό Πόλεμο; […] ’Αν ή σειρά των συμβάντων είναι κύκλος, εφόσον ο κύκλος δεν έχει πραγματική αρχή μήτε τέλος, εμείς δεν μπορούμε, εξαιτίας μιας-κάποιας μεγαλύτερης εγγύτητας προς την αρχή, να είμαστε προγενέστεροί τους, ούτε κι εκείνοι μπορούν να θεωρηθούν αρχαιότεροί μας».

Μα ο θεμελιώδης χαρακτήρας της ελληνικής εμπειρίας του χρόνου, που διαμέσου των Φυσικών του Αριστοτέλη καθόρισε για δυο χιλιάδες χρόνια την δυτική παράσταση για τον χρόνο, είναι κι εκείνος που δημιουργεί γι’ αυτόν ένα σημειακό, ατελεύτητο και ποσοτικοποιημένο continuum (μετ. συνεχές).

Έτσι, ο χρόνος ορίζεται από τον Αριστοτέλη σαν «αριθμός της κίνησης σύμφωνα με το πριν και το μετά» και η συνέχειά του είναι εγγυημένη από την διαίρεσή του σε στιγμές (το νυν, το τώρα) ανάλογες προς το γεωμετρικό σημείο (στιγμή).

Η στιγμή καθαυτή δεν είναι τίποτε άλλο παρά ή συνέχεια χρόνου, ένα καθαρό όριο που συνέχει και συνάμα διαιρεί παρελθόν και μέλλον. Σαν τέτοιο, είναι κάτι άπιαστο, του όποιου ο παράδοξος μηδενικός χαρακτήρας διατυπώθηκε από τον Αριστοτέλη στην διαβεβαίωση πώς ή στιγμή είναι πάντα «άλλη», εφόσον διαιρεί το χρόνο στο διηνεκές, και παραταύτα η ιδία πάντα, εφόσον ενώνει το επερχόμενο και το περασμένο, εγγυώμενη εντεύθεν την συνέχεια· κι η φύση της αυτήν είναι το θεμέλιο της εγγενούς «διαφορότητας» του χρόνου, όπως και του «καταστροφικού» του χαρακτήρα:

«Αφού η στιγμή είναι συνάμα τέλος και αρχή του χρόνου, όχι μονόπλευρα, παρά τέλος του παρελθόντος και αρχή του μέλλοντος, καταπώς ο κύκλος είναι στο ίδιο σημείο κοίλος και κυρτός, κατά τον ίδιο τρόπο ο χρόνος θα είναι πάντοτε σε θέση ν’ αρχίζει και να τελειώνει, γι’ αυτό και δείχνει να είναι πάντοτε άλλος».

Η ανικανότητα του δυτικού ανθρώπου να διαφεντέψει το χρόνο και η συνακόλουθη ιδεοληψία του να τον «κερδίσει» και να τον «περάσει» έχουν το πρώτο τους θεμέλιο σ’ αύτη την ελληνική αντίληψη περί του χρόνου ως ενός ποσοτικοποιημένου και ατελεύτητου continuum φευγαλέων σημειακών στιγμών.

Μια κουλτούρα που διεπόταν από μια τέτοια παράσταση του χρόνου δεν μπορούσε να διαθέτει σαφή και ξεκάθαρη εμπειρία της ιστορικότητας. Το να υποστηρίξουμε ότι η αρχαιότητα δεν είχε εμπειρία του βιωμένου χρόνου αποτελεί βεβαίως υπεραπλούστευση, άλλο τόσο βέβαιο παραμένει ωστόσο πως το πεδίο όπου οι Έλληνες φιλόσοφοι πραγματεύονται το πρόβλημα του χρόνου είναι πάντοτε ή Φυσική.

Ο χρόνος είναι κάτι το αντικειμενικό και το φυσικό που περικλείει «εντός του» τα πράγματα ωσάν ένα εξωτερικό περίβλημα (περιέχον): κάθε πράγμα, όπως βρίσκεται μέσα σ’ έναν χώρο, έτσι βρίσκεται και μέσα στον χρόνο. Συμβαίνει με μεγάλη συχνότητα Η απαρχή της νεωτερικής αντίληψης για την Ιστορία ν’ ανάγεται στις λέξεις με τις όποιες ο Ηρόδοτος αρχίζει τις Ιστορίες του:

«Ο Ηρόδοτος από την ‘Αλικαρνασσό εκθέτει εδώ τ’ αποτελέσματα των ερευνών του, ούτω σώστε ο χρόνος να μη σβήσει τα εγχειρήματα των ανθρώπων…»

Είναι τον καταστροφικό του χρόνου χαρακτήρα που οι Ιστορίες επιθυμούν να μαχηθούν, κι αυτό πιστοποιεί την επί της ουσίας ανιστορική φύση της αρχαίας αντίληψης για τον χρόνο. Όπως η λέξη που δηλώνει το ενέργημα του γιγνώσκειν (eihevai), έτσι και ή λέξη ιστορία προέρχεται από την ρίζα id- [Fiδ-], που σημαίνει «βλέπω».

Ίστωρ είναι, καταρχάς, ο αυτόπτης μάρτυρας, εκείνος που είδε. Η ελληνική υπερεξουσία του βλέμματος βρίσκει κι εδώ ακόμα την επιβεβαίωσή της. Ο προσδιορισμός του αυθεντικού είναι ως «παρουσία ενώπιον βλέμματος» αποκλείει μίαν εμπειρία της ιστορίας συνιστάμενης σε ότι ήδη υφίσταται εδωνά παντοτινά, δίχως ποτέ να εκτίθεται καθαυτό κάτω απ’ τα μάτια μας

Τζόρτζιο Αγκάμπεν

Απόσπασμα από το βιβλίο του «Χρόνος και ιστορία – Κριτική του στιγμιαίου και του συνεχούς».

Πηγή: http://antikleidi.com/2018/01/03/xronos_istoria_agamben/