Αφιέρωμα στην Κρητική λογοτεχνία & Ποίηση
(με έναν διαφορετικό τρόπο προσέγγισης και παρουσίασης)
Λογοτεχνία – Ποίηση & Μουσική
Από μεγάλους στοχαστές, σωστά έχει ειπωθεί πως για να ξέρεις που πας, θα πρέπει πρώτα να γνωρίζεις από πού έρχεσαι, που σημαίνει ότι είναι η γνώση του πολιτισμού των προγόνων μας. Η ιστορία απέδειξε πως ένας λαός χωρίς παρελθόν, δεν έχει και μέλλον. Έτσι θα αναδείξουμε και θα ξαναθυμίσουμε τον πολιτισμό των Κρητών πρωτίστως μέσα από την ποίηση. Και η ποίηση έγινε τραγούδι, έγινε μουσική, η ποίηση έγινε χορός. Κι όλ’ αυτά, είναι πολιτισμός.
Χωρίζουμε την λογοτεχνία της Κρήτης σε περιόδους.
1. Στην λογοτεχνία της αρχαίας Κρήτης
2. Στην προδωρική περίοδο
3. Στην Ελληνιστική περίοδο
4. Στην περίοδο της Ρωμαιοκρατίας
5. Στην λεγόμενη Πρώιμη Κρητική λογοτεχνία που ξεκινά κατά την Βενετοκρατία το 1211 έως το 1611.
6. Και φυσικά, στο απόγειο της Κρητικής λογοτεχνίας κατά τον 17Ο και 18Ο αιώνα, που γαλούχησε πολλές γενιές ποιητών και γενικότερα λογοτεχνών, φθάνοντας στην παραγωγή λογοτεχνικού πολιτισμού έως και σήμερα.
Περνούμε σύντομα τις εποχές, οι οποίες δεν έχουν να αναδείξουν αξιόλογη λογοτεχνία.
Για την λογοτεχνία της αρχαίας της Κρήτης δεν γνωρίζουμε πολλά. Ο πολιτισμός της αρχίζει να γνωρίζει άνθιση στην δεύτερη και τρίτη φάση της Προανακτορικής Περιόδου τότε που αναπτύχθηκαν και οι οικισμοί στο Ζάκρο, στην Φαιστό και στην Κνωσσό. Στην Νεοανακτορική περίοδο, έχουμε την μεγάλη άνθιση του Μινωικού πολιτισμού αλλά αργότερα στην Αρχαϊκή περίοδο, η κρητική κοινωνία δεν εβίωσε την οικονομική επανάσταση που συντελέστηκε στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η στατικότητα του αριστοκρατικού πολιτικού συστήματος, δεν ευνόησε τις πνευματικές αναζητήσεις και συνακόλουθα, τις λογοτεχνικές επιτεύξεις που γνώρισαν άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου.
Όσον αφορά την Προδωρική περίοδο, είναι γνωστό ότι στις εκατοντάδες πινακίδων της Γραμμικής γραφής Β΄, που έχουν βρεθεί στα μινωικά ανάκτορα της Κρήτης, δεν υπάρχει λογοτεχνία ή μαρτυρίες περί λογοτεχνικών κειμένων. Ωστόσο, παρουσιάζονται κάποιες ενδείξεις που μας επιτρέπουν να εικάζουμε ότι θα πρέπει να υπήρχε ήδη προφορική ποιητική παράδοση στην μινωική Κρήτη.
Η Ελληνιστική περίοδος, παρουσιάζει ενδιαφέρον όταν οι Δωριείς κατεβαίνουν στην Κρήτη και αναμειγνύονται με τα προϋπάρχοντα φύλα με αποτέλεσμα, να προκύψει μία νέα εθνολογική σύνθεση, αντανάκλαση της οποίας αποτυπώνεται στην Ομηρική Οδύσσεια…………..
ἐν δ' ἄνθρωποι
πολλοί, ἀπειρέσιοι, καὶ ἐννήκοντα πόληες.
ἄλλη δ' ἄλλων γλῶσσα μεμιγμένη. ἐν μὲν Ἀχαιοί,
ἐν δ' Ἐτεόκρητες μεγαλήτορες, ἐν δὲ Κύδωνες
Δωριέες τε τριχάϊκες, δῖοί τε Πελασγοί.
Μετά την έλευση των Δωριέων, ακολουθούν οι λεγόμενοι «σκοτεινοί αιώνες». Κατά την περίοδο μετά το 1100 ελάχιστα ιστορικά γεγονότα είναι γνωστά. Το πρώτο φως διαφαίνεται κατά τον 7ο αιώνα. Είμαι βέβαιος όμως, παρ’ ότι υπάρχουνε λίγες καταγραφές για την ποίηση, ότι και τότε υπήρχανε ποιητές που κοιτούσαν τον ήλιο, το φεγγάρι που ονειρεύονταν τραγουδώντας την νύχτα και μάλιστα πολλές φορές, για το κακό και τ’ άδικο του κόσμου, μαλώνανε με τ’ άστρα: Όπως ακριβώς τραγουδάει η Κρήτη σήμερα...........
Άστρα μη με μαλώνετε
που τραγουδώ τη νύχτα
Ω, γιατί `χα πόνο στην καρδιά
ψηλό μελαχρινάκι μου
γιατί `χα πόνο στην καρδιά
και βγήκα και τον είπα
Άστρα μη με μαλώνετε
που τραγουδώ τη νύχτα........
Επιμενίδης: Από τα πρώτα ονόματα ποιητών κατά τον 7Ο αιώνα είναι αυτό του Επιμενίδη. Σύμφωνα με τον Ξενοφάνη έζησε 154 χρόνια. Την μακροβιότητά του ο Επιμενίδης την όφειλε στα μυστικά των βοτάνων της Κρητικής γης με την ονομασία «άλιμον» (χωρίς πείνα).
Εκτός από τον Επιμενίδη, υπήρξαν και άλλοι σημαντικοί ποιητές όπως ο Καλλίνος ο Εφέσιος, ο Κόροιβος – ο Ριανός ο Βοηναίος ή Κεραϊτης – ο Μυρίνος – ο Μύσων ο Χηνεύς – ο Σωτάδης, ο Οππιανός και άλλοι.
Περίοδος της Ρωμαιοκρατίας (67 πχ. – 330 μχ.)
Μοναδική πόλις που δεν γνώρισε σκλαβιά ήταν η Γόρτυνα και τούτο γιατί κράτησε φιλορωμαϊκή στάση, και οι Ρωμαίοι για να την ανταμείψουν την έκαναν πρωτεύουσα της Κρήτης με ιδιαίτερα ευνοϊκές συνθήκες γι' αυτήν, και δίχως να επιβάλλουν στους Γορτύνιους τους δικούς τους νόμους. Η λογοτεχνία γενικότερα, περιορίζεται σε τοπικούς ποιητές.
Η Κρητική Λογοτεχνία κατά τη Βενετοκρατία (1211-1669)
Μετά την επανάσταση του Αγίου Τίτου (τέλος 14ου αι.), «ησυχάζει η Κρήτη» και αρχίζει να σημειώνεται σοβαρή απασχόληση με τα γράμματα.
Από το δεύτερο μισό του 14ου και αρχές 15ου αι., εμφανίζονται οι πρώτοι Κρήτες ποιητές : Στέφανος Σαχλίκης, Λινάρδος Ντελλαπόρτας και Μπεργαδής.
Ο Στέφανος Σαχλίκης, γεννήθηκε και έζησε στον Χάνδακα. Θεωρείται ο πρώτος επώνυμος σατιρικός κυρίως ποιητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας και πατέρας της Κρητικής λογοτεχνίας.
Θα είναι ο πρώτος που θα εισαγάγει την ομοιοκαταληξία στην ελληνική λογοτεχνία. Επίσης, πρώτος θα χρησιμοποιήσει την κρητική διάλεκτο ως λογοτεχνικό εργαλείο.
Ο κύρης και η μάνα μου εκείνοι οπού μ’ εκάμαν
κατάχερα εκ το στόμα μου ουδέν ‘λειψε το γάλα,
και εις μιάν οι άτυχοι γονείς εις το σχολειόν μ’ εβάλαν
στα γράμματα μ' εβάλασιν, φρόνεσιν να μανθάνω...
και έμαθα τα γράμματα, ώστε ενηλικώθην
κι επρόκοπτα εις την παίδευσιν ώσπου εμεγαλώθην.
Αμήν απείν εγένομουν χρονών δεκατεσσάρων...
ήρχισα τον δάσκαλον να τον αποχωρίζω
και τα στενά του Κάστρου μας τριγύρω να γυρίζω.
Αργά και πότε το χαρτί επιάνα να διαβάζω,
αμή ήθελα να περπατώ δια να περιδιαβάζω...
τα καλαμάρια, τα χαρτιά όλα τα λακτοπάτουν...
κι εφαίνετό μου το σκολειόν ωσάν κακόν θηρίον.
Ολίγα γράμματα έμαθα και τότε τα εξαφήκα,
και εις το σκολειόν των πολιτικών εγύρεψα και εμπήκα”.
Συνομίληκος του Σαχλίκη ο Λινάρδος Ντελλαπόρτας. Κατάγονταν από αστική οικογένεια του Χάνδακα. Έγραψε ένα αυτοβιογραφικό έργο, διασκευή των παθών του Χριστού και δυο θρησκευτικές δεήσεις.
Μπεργαδής. Για τον ποιητή Μπεργαδή δεν γνωρίζουμε πάρα πολλά, πιστεύεται όμως ότι καταγόταν από το Ρέθυμνο, όπου συναντούμε το ίδιο επώνυμο σε καταλόγους του 17ου αιώνα.
Το ποίημά του όμως «ο Απόκοπος», είναι από τα πιο αξιόλογα έργα της πρώιμης κρητικής λογοτεχνίας. Φαίνεται ότι γράφτηκε στην Κρήτη στα τέλη του 15ου αιώνα.
Απόσπασμα από το ποίημά του που περιγράφει την κάθοδό του στον Άδη με τίτλο:
Μιαν από κόπου ενύσταξα, να κοιμηθώ εθυμήθην
έθεκα στο κλινάρι μου κι ύπνον αποκοιμήθην.
Εφάνιστή μου κι έτρεχα ’ς λιβάδιν ωραιωμένον,
φαρίν εκαβαλίκευγα σελλοχαλινωμένον•
Χριστέ να ράγην το πλακί, να σκόρπισεν το χώμα,
να γέρθημαν οι ταπεινοί από τ’ ανήλιον στρώμα!
Να διάγειρεν η όψη μας, να στράφην η ελικιά μας,
να λάλησεν η γλώσσα μας, ν’ ακούσθην η ομιλιά μας!
Διατί στον Άδην τον πικρόν ήλιος ουκ ανατέλλει
ουδέ το φέγγος του ουρανού το ξέλαμπρόν του στέλλει.
Χρόνος εδώ ου γίνεται, ημέρα ου χωρίζει,
αλλά το σκότος τ’ άμετρον, τρέχει και ομπρός τανύζει.
Τα χρόνια που πεθαίνει ο Σαχλίκης, γεννιέται στην πόλη ο γνωστός μας Κρητικός ποιητής ο Μαρίνος Φαλιέρος. Γεννήθηκε το 1397 και είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της πρώτης περιόδου της κρητικής λογοτεχνίας. Τα λογοτεχνικά έργα του που έχουν σωθεί είναι δύο ποιήματα ερωτικού, και τρία θρησκευτικού-ηθικοδιδακτιού περιεχομένου. Όταν πεθαίνει ο Φαλιέρος, έχουν ήδη περάσει 20 χρόνια που η Κωνσταντινούπολη έχει πέσει στους Τούρκους.
Περνάμε στην περίοδο της ακμής, και στο αποκορύφωμα της Κρητικής λογοτεχνίας κατά τα τέλη του 16ου αιώνα. Το βασικό χαρακτηριστικό της περιόδου της ακμής, είναι η ανάπτυξη του θεατρικού λόγου: τα περισσότερα έργα είναι δραματικά, με εξαίρεση τον Ερωτόκριτο, που είναι έμμετρη μυθιστορία, και την Βοσκοπούλα, που είναι ποιμενικό ειδύλλιο.
Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι το κρητικό ιδίωμα, που καλλιεργείται και εξυψώνεται σε λογοτεχνική πλέον γλώσσα.
Ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, οργανωμένος σε ομοιοκατάληκτα δίστιχα, καθιερώνεται ως φόρμα, με εξαίρεση τον ιαμβικό ενδεκασύλλαβο της Βοσκοπούλας και των χορικών της Ερωφίλης και του Ροδολίνου. Οι ποιητές χειρίζονται με δεξιότητα διάφορα μετρικά φαινόμενα όπως συνιζήσεις, χασμωδίες και παρατονισμούς, για να πετύχουν αντίστοιχα υφολογικά αποτελέσματα. Η πρώτη σωζόμενη τραγωδία σε ελληνική γλώσσα είναι η Ερωφίλη του Γεώργιου Χορτάτση. Γεννήθηκε το 1550 και ήταν Κρητικός θεατρικός συγγραφέας της περιόδου της ακμής της κρητικής λογοτεχνίας. Έγραψε τα έργα την τραγωδία Ερωφίλη, την κωμωδία Κατσούρμπος, και το ποιμενικό δράμα Πανώρια.
Αρχίζει έτσι σιγά - σιγά, η Κρητική γη ν’ αλλάζει χρώμα, να γίνεται πιο όμορφη η εικόνα της, να γίνεται πιο ποιητική, πιο ανοιξιάτικη κι ο τόπος, γεμάτος με «Χρώματα κι αρώματα».
Την εικόνα σου σεβάστηκα,
στη φλόγα δεν εκράτησα.
Την εικόνα την καλή
θα σου φέρω μιαν αυγή.
Χρώματα, χρώματα,
άσε τα καμώματα.
Χρώματα, χρώματα,
χρώματα κι αρώματα............
Στο παρακάτω απόσπασμα από την τραγωδία του Γεωργίου Χορτάτση Ερωφίλη, συνομιλούν οι δύο πρωταγωνιστές, η Ερωφίλη και ο Πανάρετος και δίνουν υπόσχεση παντοτινής αγάπης.
Πανάρετος
Νερό δεν έσβησε φωτιά, ποτέ βασίλισσά μου,
καθώς τα λόγια τα γροικώ, σβήνουσι την πρικιά μου.
περίσσα σε παρακαλώ ποτέ να μην αφήσεις
να σε νικήσει ο βασιλιάς, να μ' απολησμονήσεις.
Ερωφίλη
Oϊμένα νά 'βρω δε μπορώ ποιαν αφορμή ποτέ μου
σου 'δωκα στην αγάπη μου, φόβο Πανάρετέ μου,
Έρωτα απείς τ' αφέντη μου τ' αμμάτια δε μπορούσι
πόσα πιστά και σπλαχνικά τον αγαπώ να δούσι,
με τον πρικύ μου θάνατο πως ταίρι του απομένω,
και μόνο πως για λόγου του στον Άδη κατεβαίνω.
Πανάρετος
Τούτο ας γενεί σ' εμένα ομπρός, φόβο κανένα αν έχω
στον πόθο σου νεράιδα μου, γή αν έν' και δεν κατέχω
πως μήδ' ο θάνατος μπορεί να κάμει να σηκώσεις
τον πόθο σου από λόγου μου κι αλλού να τόνε δώσεις,
κι εκείνο απού παρηγοριά πρέπει να μου χαρίζει,
τσ' ελπίδες μου τσ' αμέτρητες σε φόβο μού γυρίζει.
Ερωφίλη
Τον ουρανό, την θάλασσα, την γη και τον αέρα,
τ' άστρα, τον ήλιο τον λαμπρό, την νύκτα, την ημέρα,
παρακαλώ ν' αρματωθού, να 'ρθουν αντίδικά μου,
την ώρα οπ' άλλος θέλει μπει,
πόθος εις την καρδιά μου…………
Κι ένα απόσπασμα από το λυρικό ποιμενικό δράμα «Πανώρια», σε ιαμβικό 15σύλλαβο ομοιοκατάληκτο στίχο.
Πανώρια θυγατέρα μου, στην Ίδα γεννημένη,
με πόθον εκ τον κύρη σου κ' έγνοια αναθρεμμένη,
εις τα βουνά δεν πρέπει πλιο κ' εις δάση να γυρίζης,
να μη θωρής τσι λυγερές, τσι νιους να μη γνωρίζης,
να μη δουλεύγης κορασιώ, να μη τζι συντροφιάζης
κ' εις τό μπορείς κιαμιά φορά να τσι περιδιαβάζης.
Kαι μην βαραίνης εις εμέ, γιατί βασιλιοπούλα
εκείνην έκαμα κ' εσέ στην Ίδα βοσκοπούλα.
Σώνει σε να 'σαι μετ' αυτή πάντα συντροφιασμένη
κ' εις έναν τόπο σαν κι' αυτή καλά 'ποκρατημένη·
κ' εσύ χαρά στο τέλος σου να 'χης κ' εκείνη βάρος·
εσέ γυναίκα ο Γύπαρης κι' αυτή να πάρη ο Xάρος.
Kαλλιά 'ναι μαι φτωχή ζωή στον κόσμο αναπαημένη
παρά μια πλούσια με καημούς, και πάθη βαρεμένη.
Τα έργα που σώζονται από κωμωδίες είναι μόνο τρία: ο Κατσούρμπος του Χορτάτση, ο Στάθης, ανωνύμου, και ο Φορτουνάτος, του Μάρκου Αντώνιου Φόσκολου.
Και περνάμε στον άλλον μεγάλο ποιητή της Κρητικής λογοτεχνίας της περιόδου εκείνης, τον Βιτσέντζο Κορνάρο.
Γεννήθηκε στις 26 Μαρτίου 1553 και θεωρείται ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της κρητικής λογοτεχνίας, συγγραφέας του θρησκευτικού δράματος Η Θυσία του Αβραάμ, και του αφηγηματικού ποιήματος Ερωτόκριτος.
Ένα απόσπασμα από τον «Ερωτόκριτο»
Ερωτόκριτος
Τάμαθες Αρετούσα μου τα θλιβερά μαντάτα,
που ο κύρης σου μ' εξόρισε σ' τση ξενιτιάς τη στράτα;
και πώς να σ' αποχωριστώ, και πώς να σου μακρύνω,
και πώς να ζήσω δίχως σου στο ξορισμόν εκείνο;
Αρετούσα
Tα λόγια σου Pωτόκριτε, φαρμάκιν εβαστούσαν,
κι ουδ' όλπιζα, ουδ' ανίμενα τ' αφτιά μου σ' ό,τι ακούσαν.
Και πώς μπορώ να σ' αρνηθώ; Kι α' θέλω, δε μ' αφήνει
τούτ' η καρδιά που εσύ 'βαλες σ' τσ' αγάπης το καμίνι.
Ερωτόκριτος
Παρακαλώ θυμού καλά, ό,τι σου λέω τώρα,
και γρήγορα μισεύγω σου, μακραίνω από τη χώρα.
Όπου κι αν πάω, κι αν βρεθώ, και ότι καιρόν κι αν ζήσω,
τάσσω σου άλλη να μην δω, μηδένα ν' αντρανίσω.
Αρετούσα
Kαλλιά 'χω εσέ με θάνατον, παρ' άλλη με ζωή μου,
για σένα εγεννήθηκε στον κόσμον το κορμί μου.
Eγώ 'μαι νιά και κοπελιά, και πάλι δεν φοβούμαι,
και για θανάτους εκατό, τον πόθο δεν αρνούμαι.
Απόσπασμα από το θρησκευτικό δράμα:
«Η Θυσία του Αβραάμ».
Η ευκή τσ' ευκής μου τέκνο μου, εις τα στρατέματά σου,
στο σφάμα σου στο κάημα σου, στ' απομισέματά σου.
Μην λυπηθείς τη νιότη σου και τη ζωή την χάνεις'
χαρά σ' εσέ, παιδάκι μου, απείτις αποθάνεις
χαρά σ' εσέ, χαρά σ' εσέ, απείτις ξεψυχήσεις'
μεγάλα πλούτη και χαρές πας να κληρονομήσεις,
εκεί όπου οι άγγελοι χαίρονται και αγαλλιούσι,
τιμούσι και δοξάζουσι και στέκοντας πετούσι.
Ας ήτον ορισμός Θεού να με 'θελε κι εμένα,
εδά να μπήκα στη φωτιά να καίγουμου με σένα.
Κάμε παιδί μου μην αργείς, κάμε την προσευκή σου,
την κεφαλή σου κλίνε την, εις την ανάπαψή σου………
Ιδιαίτερα σημαντική για την εξέλιξη της νεοελληνικής ποίησης ήταν και η επίδραση της στιχουργικής των κρητικών έργων της ακμής, και κυρίως του Ερωτόκριτου σε μεταγενέστερους ποιητές όπως ο Διονύσιος Σολωμός, ο Κωστής Παλαμάς και ο Άγγελος Σικελιανός.
Ο πολιτισμός και η Λογοτεχνία των Κρητών, από τη μία φαίνεται ότι γαλούχησε γενιές και όχι μόνον ποιητών και από την άλλη, μοιάζει πολλές φορές τα λόγια των ποιητών, να είναι σαν χαμένα λόγια, σαν μαύρα πουλιά, σαν τους καημούς που σκέπασε καπνός, πολλές φορές μοιάζουνε, σαν «τα λόγια και τα χρόνια τα χαμένα».
Τα λόγια και τα χρόνια τα χαμένα
και τους καημούς που σκέπασε καπνός
η ξενιτιά τα βρήκε αδελφωμένα
Κι οι ξαφνικές χαρές που ήρθαν για μένα
ήταν σε δάσος μαύρο κεραυνός
κι οι λογισμοί που μπόρεσα για σένα
Και σου μιλώ σ’ αυλές και σε μπαλκόνια
και σε χαμένους κήπους του Θεού
κι όλο θαρρώ πως έρχονται τ’ αηδόνια
με τα χαμένα λόγια και τα χρόνια
εκεί που πρώτα ήσουνα παντού
και τώρα μες στο κρύο και στα χιόνια
Η μοίρα κι ο καιρός το `χαν ορίσει
στον κόσμο αυτό να ρίξω πετονιά
κι η νύχτα χίλια χρόνια να γυρίσει
Στο τέλος της γιορτής να τραγουδήσει
αυτός που δεν εγνώρισε γενιά
και του καημού την πόρτα να χτυπήσει.........
Μοιάζει πολλές φορές να είναι αλήθεια τα λόγια και τα χρόνια τα χαμένα, αλλά όσο υπάρχουμε παιδιά, νέα παιδιά που αγαπούνε τον πολιτισμό, την ιστορία, την ποίηση τον χορό και την μουσική, τότε πάντοτε, θα υπάρχει ελπίδα.
Και τα Κρητικόπουλα σήμερα την ιστορία τους και τον πολιτισμό τους τον τραγουδάνε και τον χορεύουνε:
Τα παιδιά είναι η ελπίδα, αλλά την ελπίδα, το καλό παράδειγμα δηλαδή, το δίνουν πάντοτε οι μεγάλοι με τα έργα τους, και με την αγάπη τους στον πολιτισμό και τις παραδόσεις μας και οι Κρητικοί, συνεχιζουνε μέχρι και σήμερα να κρατούν άσβεστη την φλόγα για τον πολιτισμό τους, κι άλλοτε, τον τραγουδάνε με το «Αγρίμια κι αγριμάκια μου», άλλοτε με το «Στο ψηλό βουνό» κι άλλοτε, με το «Πότε θα κάνει ξαστεριά». Αυτήν την ξαστεριά που η Κρήτη για μεγάλες περιόδους αναζητουσε.
ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ
Και πάμε σ’ ένα είδος, που χαρακτηρίζει σχεδόν όλες τι περιοχές της Ελλάδος και περισσότερο την Κρήτη, και αυτά είναι τα μοιρολόγια. Που σ’ αυτά, δεν μιλά η μουσική, δεν μιλούν οι λέξεις, παρά μονάχα μιλά ο πόνος.
Μοιρολόγια, τραγουδώντας τους νεκρούς, και η μορφή του Χάρου να υπάρχει σε όλη την Κρήτη.
Τα εθιανά μοιρολόγια – Το θρηνιτικό τραγούδι στα Σίσαρχα του Μυλοποτάμου – Τα Σφακιανά μοιρολόγια – Το ανωγειανό μοιρολόι και ώσπου βλέπει το μάτι του Ψηλορείτη, Μοιρολόγια. Τα μοιρολόγια συνήθως τραγουδιούνται από γυναίκες. Μάνες, κόρες, αδερφές που κάθε μια τους, έχει κηρύξει με διαφορετικό τρόπο πόλεμο στον Χάρο. Άλλοτε είναι ριζίτικα, κι άλλοτε τραγουδιούνται στο τελευταίο μονοπάτι των αγαπημένων. Στον δρόμο για το μνήμα. Σαν μέρος της Κρητικής παράδοσης, οι στίχοι άλλοτε είναι δεκαπεντασύλλαβοι ανοομοιοκατάληκτοι, άλλοτε δωδεκασύλλαβοι, και άλλοτε ενδεκασύλλαβοι. Ο θρήνος όμως και το δάκρυ της Κρητικής γη δεν αλλάζει.
Τα ήθη και έθιμα που ακολουθούσαν τον Θρήνο στην Κρητική γη είναι πολλά:
Το 18ο αιώνα αν σκοτωνόταν ο αρραβωνιαστικός μιας κοπελιάς αυτή έκοβε την πλεξούδα της και την έστελνε στο νεκρό για να τον συνοδεύσει. Ακολούθως ο επόμενος γιός έπρεπε να παντρευτεί την κοπελιά.
Οι γυναίκες που χήρευαν νέες έβαφαν μαύρα ακόμα και τα εσώρουχά τους.
Όταν ο νεκρός ήταν κάποιο σπουδαίο πρόσωπο ή έχαιρε μεγάλης εκτίμησης ή ήταν νέος το πένθος ήταν τοπικό και για μεγάλο διάστημα, συνήθως για ένα χρόνο, δεν μπορούσε να γίνει στο χωριό ούτε γλέντι ούτε άλλη χαρμόσυνη εκδήλωση. Όπως τιμούν την ζωή, έτσι τιμούνε και τον θάνατο.
Μια άλλη δοξασία που έχουν οι Κρητικοί για τον θάνατο είναι και το γεγονός ότι αν ο νεκρός είναι μαλωμένος με κάποιον είχε βάρος στην ψυχή του. Για να του φύγει αυτό έπρεπε ο άνθρωπος με τον οποίο ήταν μαλωμένος να χύσει λίγο νερό έξω από την πόρτα του την ώρα που περνούσε το λείψανο και να πει: «Ο Θεός να του συγχωρέσει ».
Σημαντική είναι επίσης για αυτούς η μέρα που θα ξεψυχήσει κάποιος. Γενικά πιστεύουν ότι οι πιο καλοί πεθαίνουν τα «Λαμπρόσκαλα» (περίοδος που διαρκούσε 40 ημέρες από το Πάσχα), τότε που είναι ανοιχτός ο Παράδεισος για 40 ημέρες. Ακόμα πίστευαν ότι : «οι καλοί άνθρωποι πεθαίνουν το Σαββατοκύριακο».
Το ανωγειανό μοιρολόι, Το θρηνητικό τραγούδι στα Σίσαρχα Μυλοποτάμου, Τα εθιανά μοιρολόγια, Τα σφακιανά μοιρολόγια, Θρηνητικά στοιχεία στο συγγραφικό έργο του Γιάννη Πλατύρραχου, Λαϊκοί θρήνοι και μοιρολόγια από τη Δυτική Κρήτη.
Το πρώτο μοιρολόι με δεκαπεντασύλλαβο ανομοιοκατάληκτο στίχο είναι αφιερωμένο στη μεγάλη συμφορά της Κανάκαινας, απ’ τ’ Ασκύφου Σφακίων, που σκότωσαν τους τρεις γιους της...
Χριστέ και να κατέβαινε βρύση απ’ τη Μαδάρα
να πορπατεί κλιτά, κλιτά, να ‘ρχεται αγάλι, αγάλι,
να βρει τσι γούρνες εύκαιρες να μπει να τσι γεμίσει
να πλύνουν οι ανύπλητες, να πλύνουν κι οι πλυμένες,
να πλύνει κι η Κανάκαινα τα ματωμένα ρούχα.»
Που θε ν ακούσει κλαήματα κι όμορφα μοιρολόγια,
ας πάει στο ψηλό βουνό να του βρογίσ’ ο λάκκος ,
ν’ ακούσει την Κανάκαινα πως κλαίει τα παιδιά τζη:
Γερώνυμε με το ψηφί, Σήφη μου με το διώμα ,
Πώλο μου σγουρομάλλη μου, παιδιά μου ξακουσμένα .
Το δεύτερο μοιρολόι με δεκαπεντασύλλαβο στίχο ομοιοκατάληκτο είναι το μοιρολόι που τραγούδησε η Βίγλαινα από τα Σφακιά για τον γιο της, που ήταν βοσκός και καθώς κυνηγούσε, γκρεμίστηκε στα πλευρά του φαραγγιού της Σαμαριάς,
Έθαψα ‘γω κι απ’ αρρωσιά, έθαψα κι από μπάλα
πέντε ‘σαν κι αποθάνασι, ούλα μιτσά μεγάλα.
Σαν το δικό σου τον καημό, άλλο καημό δεν είχα
να σε θωρώ να κρέμεσαι τη μέρα και τη νύχτα.
Πνιγμός, γκρεμνός του τσιφτελή, του τυχερού είν΄ η σφαίρα,
μα ‘σένα σου ‘τανε γραφτό, να λιώσεις στον αέρα.»
Και συνεχίζουμε με ένα άλλο μοιρολόι, «στον ουρανό χορεύουνε»
Στον ουρανό χορεύουνε στον Άδη κάνουν γάμο
και βγήκαν και καλούσανε όλους τους πικραμένους
Χριστέ να με καλούσανε και με το πικραμέν
να φτιάξω πράσινα κεριά και αλεξιμνιές λαμπάδες
να τσ’ άναβα να γύριζα τον Άδη γύρου γύρου
να δω τσι νιούς πως κοίτουνται τσι γέρους πως κοιμούνται
να δω και τα μωρά παιδιά, πώς κάνου δίχως μάνα…………….
Ένα τελευταίο μοιρολόι με στίχους ένδεκα και δώδεκα συλλαβών ομοιοκατάληκτους, που είναι της Ζαμπέταινας από την Ανώπολη Σφακίων, η οποία το τραγούδησε για τον γιο της, που σκοτώθηκε στις πρώτες μάχες της Επανάστασης του Δασκαλογιάννη το 1770.
Μαρμαρωμένο σε θωρώ, Πωλιό μου,
αγρίμι τω Μαδάρω και δικό μου.
Μιλώ σου και δε μου μιλείς, κλωνάρι μου,
πιάνω σε και μου φεύγεις παλικάρι μου.
Που πάεις με τέτοιαν Άνοιξη, καλέ μου,
που πάεις με τέτοιον ήλιο σύντροφέ μου;»
Πριχού να μπεις στον βουλισμένο Άδη
άμε χαιρέτησέ τηνε τη μαύρη.
Κι αν βρεις τη σιδερόπορτα κλεισμένη
από πίσω στέκει εκείνη δακρυσμένη
και μελετά τον δρόμο τον μεγάλο
να ξεχωρίσει τον δικό σου ζάλο……………..
Η ΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ 17ο - 18ο ΑΙΩΝΑ ΕΩΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ
Η νεότερη ιστορία, έχει να επιδείξει αξιόλογη λογοτεχνία και ιδιαίτερα ποίηση. Θα σταθούμε στα πιο σημαντικά στοιχεία και στους ποιητές και την ποίηση εκείνων που ετίμησαν και συνεχίζουν να τιμούνε την γενέτειρά τους.
Θα πάμε στην μάχη της Κρήτης, και σ ‘ένα ποίημα που περιγράφει την συνάντηση στον… Άδη τριών μανάδων, (δύο Κρητικές, η Δασκαλάκαινα και η Βαλαβάναινα, και μία Γερμανίδα, η κόμησσα φον Μπλίχερ), που είχαν και οι τρεις τους δέκα παιδιά νεκρά στη Μάχη της Κρήτης και που είναι μια πραγματική ιστορία.
Το ποίημα έχει τίτλο: «Στον Άδη τρεις και κάθονται».
Στον Άδη τρεις και κάθονται μανάδες πικραμένες,
δυο με κρουσμένα σωθικά, σαν Κοντομαριούσες
δέκα παιδιά στον θάνατο (παραγγελιά του Τρέμπες)
κι η τρίτη με ξανθά μαλλιά – η κόμησσα φον Μπλίχερ.
Άλλες ψυχές εκεί κοντά, ο πρίγκιπας του Βάλστατ
που ’χε του Μότσαρτ τ’ όνομα κι ο Χανς ο αυτάδελφός του.
Μαζί μ’ αυτούς κι ο Λέμπερεχτ, της μάνας του καμάρι
που ’ναι χαμένος σε χασιά, τση Κρήτης τα φαράγγια
κι ουδένας είδε τ’ άβατο της ξέβαφης ζωής του.
Σαν είπανε στην κόμησσα επίσημα η Λουφτβάφε
για τον τρανό ξολοθρεμό και των τριών παιδιών της
γκρεμίστηκαν οι πύργοι της, πέσανε τα μαλλιά της,
χρυσή ροδιά ξεράθηκε, ταράχτηκε η μιλιά της.
Μόνη αμυδρή μικρή χαρά, μαζί και περηφάνια
που ο Χανς παρότι πιο μικρός, στα δεκαεφτά του χρόνια,
καβάλα σ’ άλογο έτρεχε –κι ήλιος εφτά κοντάρια–
νερό στα χείλια κι άρματα να πρόφταινε στον Βόλφγκανγκ.
Αυτά είναι δώρα της καρδιάς για μάνα πικραμένη.
Γυρνά στη Δασκαλάκαινα και μ’ αρχοντιά της κρένει:
«Για σέ καλή τα τέσσερα παιδιά σου θα τα κάνω
δυο κόμητες, δυο πρίγκιπες κι ακόμα παραπάνω.
Και συ των Βαλαβάνηδων η ζυμωμένη λύπες,
εδώ τελειώνουν τα βουνά – σε βρήκα και με βρήκες.
Στον Άδη μέσα κατοικούν τα βάσανα του κόσμου·
πάρε από μένα τη χαρά, και συ την λύπη δως μου»………..
Λες κι εκείνη την ημέρα, είχε αδειάσει ο παράδεισος, και ψάχναν οι αγγέλοι παλληκάρια για παρέα τους. Λες κι εκείνη την ημέρα, ζωγραφίστηκε στον ουρανό η Κρήτη.. Λες κι εκείνη την ημέρα…. Σαν να «Έβαλε ο Θεός σημάδι».
Έβαλε ο Θεός σημάδι Της γενιάς μου βασιλιά,
παλληκάρι στα Σφακιά μην κατέβεις τα σκαλιά.
κι ο πατέρας του στον Άδη Πιες αθάνατο νερό
άκουσε μια τουφεκιά. να νικήσεις τον καιρό.
Έβαλε ο Θεός σημάδι Της καρδιάς μου βασιλιά
παλληκάρι στα Σφακιά με τον ήλιο στα μαλλιά,
κι η μανούλα του στον Άδη μην περνάς τη χαρακιά
τράβηξε μια χαρακιά. η ζωή είναι πιο γλυκιά.
Και πώς να κρυφτεί στην μάχη τ’ αγόρι μιας μάνας, που ακόμη αμούστακο και άγουρο ανάμεσα στην φωτιά και στον καπνό! Η κάθε μάνα τότε, κράταγε όρθιο τον Ψηλορείτη για να τον βλέπει ο γιός της και να παίρνει κουράγιο και από την άλλη, η κάθε μάνα φώναζε…. Που να σε κρύψω γιόκα μου, να μην σε φτάνουν οι κακοί.
Πόνεσαν πολύ οι μάνες τότε, μα πιο πολύ, πόνεσε η Παναγιά…...
Οι πόνοι της Παναγιάς
Πού να σε κρύψω γιόκα μου
να μην σε φτάνουν οι κακοί
σε ποιό νησί του ωκεανού
σε ποια κορφή ερημική.
Δεν θα σε μάθω να μιλάς
και τ’ άδικο φωνάξεις,
ξέρω πως θα χεις την καρδιά
τόσο καλή, τόσο γλυκή
που μες τα βρόχια της οργής
ταχειά, ταχειά θε να σπαράξεις.
Θεριά οι ανθρώποι δεν μπορούν
το φως να το σηκώσουν
δεν είναι η αλήθεια πιο χρυσή
απ’ την αλήθεια της σιωπής
χίλιες φορές να γεννηθείς
τόσες, τόσες θα σε σταυρώσουν.
Μένουμε στην μάχη της Κρήτης με το υπέροχο ποίημα του Χριστόφορου Σταυρουλάκη: «Η κρήτη Αρκάδι γίνεται»,
Οι Κρήτες, προτιμούν ολοκαύτωμα να γίνει η γη του Μίνωα, παρά να σκλαβωθεί.
Παιδιά κ’ είναι η καταχνιά και τούτ’ η κατσιφάρα
και γιάντα φεύγουν τα πουλιά κι αναιριχτούν τα δάσα.
Οι Γερμανοί πλακώσανε κι ουρανοκατεβαίνουν
με μηχανές και με φωθιά την Κρήτη επλημμυρίσαν!
Βροντά κι αστράφτ’ ο ουρανός κι η θάλασσα φουσκώνει
τα όρη αναταράσσουνται και τα βουνά βρουχούνται.
Κι ο Διγενής σέρνει φωνή από τον Ψηλορείτη:
απού ‘χει άρματα ας βαστά κι απού δεν έχει ας βρίστει´.
Και τα φαράγγια αντιλαλούν: ´Χτυπάτε πολεμάρχοι
πιάσετε τ’ άρματα παιδιά, πιάσετε τσι μαδάρες
κι ας δουν σε κάθε Κρητικό, σε κάθε γιαταγάνι
πως πιάνει η Κρήτη τ’ άρματα, πως ξέρει ν’ αποθάνει.
Κάμετε τόπο Γερμανοί, φυλή καταραμένη,
Η Κρήτη Αρκάδι γίνεται, στα σίδερα δεν μπαίνει´».
Η Κρήτη Αρκάδι γίνεται, στα σίδερα δεν μπαίνει. Εάλω η Κρήτη τότε, Εάλω η πόλις. Ήτανε τότε, που… «Μπήκαν στην πόλη οι οχθροί».
Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί
τις πόρτες σπάσαν οι οχτροί
κι εμείς γελούσαμε στις γειτονιές
την πρώτη μέρα
Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί
αδέρφια πήραν οι οχτροί
κι εμείς κοιτούσαμε τις κοπελιές
την άλλη μέρα
Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί
φωτιά μας ρίξαν οι οχτροί
κι εμείς φωνάζαμε στα σκοτεινά
την τρίτη μέρα
Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί
σπαθιά κρατούσαν οι οχτροί
κι εμείς τα πήραμε για φυλαχτά
την άλλη μέρα
Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί
μοιράσαν δώρα οι οχτροί
κι εμείς γελούσαμε σαν τα παιδιά
την πέμπτη μέρα
Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί
κρατούσαν δίκιο οι οχτροί
κι εμείς φωνάζαμε ζήτω και γεια.
Και συνεχίζουμε με τον «Θούριο» για την μάχη της Κρήτης, του ποιητή Γεωργίου Γεωρβασάκη.
Σαν τους τρακόσους πούπεσαν φιλώντας σε πατρίδα
κι επάνωθέ τους άπλωσε η δόξα τα φτερά
κι ήρθε το μήνυμα σκληρό μα εγέμισε ελπίδα
τα σπίτια, τα ιερά.Έτσι χτυπώντας τα φτερά με τα φτερά του Χάρου
Κρήτη μου ως αντίκρυσες στην άγια σου τη γη
τα σιδερένια όρνεα, τα νύχια του κουρσάρου
ν’ ανοίγουνε πληγήΆρματα Σελινιώτικα, ντουφέκια του Νταλιάνη,
Λακκιώτικα, Χανιώτικα ξιφάρια αστραφτερά
Θε μου μεγάλη η δύναμη της πίστης και τα κάνει
κι αστράβουν και λαμποκοπούν σαν πύρινα φτερά.Όλα σιγάσαν, μα όταν ως, το θείο φως σε ντύνει
Κρήτη μου φανερώνεσαι, της Δόξας αδελφή´.
Έτσι μιλούν οι ποιητές για την Μάχη της Κρήτης!
Έτσι τραγουδούν! Έτσι γράφουν για την Κρήτη.
Παίρνουν τα γεγονότα και τα κάνουν ύμνους παιανικούς. Κι είναι το γράψιμο βαρύ, και το τραγούδι επιταγή και χρέος.
Έτσι κάνουν όλοι οι Έλληνες όταν σημάνει το κάλεσμα του χρόνου. Ξαναγεννιούνται απ’ τις στάχτες τους, και ξαναγίνονται ελεύθεροι.
Όσο και να το θέλουνε, πώς να σωπάσει ο Έλληνας, και πώς να χαμηλώσει τα φτερά.
Πώς να σωπάσω μέσα μου
την ομορφιά του κόσμου;
Ο ουρανός δικός μου
η θάλασσα στα μέτρα μου.
Πώς να με κάνουν να τον δω
τον ήλιο μ’ άλλα μάτια;
Στα ηλιοσκαλοπάτια
Μ’ έμαθε η μάνα μου να ζω...
Στου βούρκου μέσα τα νερά
ποια γλώσσα μου μιλάνε,
αυτοί που μου ζητάνε
να χαμηλώσω τα φτερά;
Και πράγματι, πώς να σωπάσει ο Έλληνας, τόσους και τόσους αιώνες δεν το έκανε και δεν πρόκειται να σωπάσει ποτέ. Πάντοτε θα είναι έτοιμος για να προστατέψει την γλώσσα του, τον πολιτισμό του, την πατρίδα του. Όσες φορές κι αν χρειαστεί, και στην Κρήτη, αυτό το ξέρουνε καλά, και το φωνάζουνε, και το θυμίζουνε και στους πόλοιπους Έλληνες χορεύοντας πεντοζάλι.
Υπήρξανε όμως και άλλοι Κρήτες ποιητές της νεοελληνικής ιστορίας που τίμησαν την γεννέτηρά τους και όλον τον ελληνισμό.
Ανάμεσά τους είναι:
Ο Παντελής Πρεβελάκης / Νίκος Καζαντζάκης / Έλλη Αλεξίου / Γεώργιος Χατζηδάκης / Θέμος Κορνάρος / Μαρία Λιουδάκη / Γαλάτεια Αλεξίου / Χριστόφορος Λιοντάκης / Λευτέρης Αλεξίου / Μανώλης Αναγνωστάκης / Μηνάς Δημάκης / Άρης Δικταίος / Νικόλαος Γιαναδάκης / και φυσικά, ο πολύ μεγάλος Έλληνας Οδυσσέας Ελύτης.
Θα σταθούμε σε δύο, από τους πολύ μεγαλύτερους όχι μόνο για την Κρήτη, όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά για όλον τον κόσμο.
Καζαντζάκης, και Ελύτης.
Καζαντζάκης. Τι να πρωτοπεί κανείς γι’ αυτόν τον μεγάλο λογοτέχνη. Έγραψε το μεγαλύτερο έργο όλων των αιώνων που είναι η Οδύσσεια με 33,333 στίχους. Μέσα από την ποίηση και τον πεζό του λόγο εγέννησε 7,500 νέες λέξεις, προσφέροντας τεράστιο πλούτο στην ελληνική γλώσσα. Προσωπικά, δεν γνωρίζω άλλον λογοτέχνη που να έχει διαβάσει τόσο πολύ, σχεδόν τα πάντα, και να έχει κάνει τόσες πολλές μεταφράσεις και πολύ περισσότερο δε, να έχει γράψει έργα με διαχρονικότητα. Όσες φορές επί παραδείγματι και να διαβάσει κανείς την «Ασκητική», θα μοιάζει ότι την διαβάζει για πρώτη φορά, σαν να είναι η απάντηση που περιμένει την στιγμή που την ανοίγει, κάθε φορά, μα κάθε φορά.
Απόσπασμα
Ήσυχα, καθαρά, κοιτάζω τον κόσμο και λέω: Όλα τούτα που θωρώ, γροικώ, γεύουμαι, οσφραίνουμαι κι αγγίζω είναι πλάσματα του νου μου.
Ο ήλιος ανεβαίνει, κατεβαίνει μέσα στο κρανίο μου. Στο ένα μελίγγι μου ανατέλνει ο ήλιος, στο άλλο βασιλεύει ο ήλιος.
Εγώ μονάχα υπάρχω!» φωνάζει ο νους.
Μέσα στα κατώγια μου, οι πέντε μου ανυφάντρες δουλεύουν, υφαίνουν και ξυφαίνουν τον καιρό και τον τόπο, την χαρά και την θλίψη, την ύλη και το πνέμα.
Πειθαρχία, να η ανώτατη αρετή. Έτσι μονάχα σοζυγιάζεται η δύναμη με την επιθυμία και καρπίζει η προσπάθεια του ανθρώπου.
Σκάψε! Τι βλέπεις;
Ανθρώπους και πουλιά, νερά και πέτρες!
Σκάψε ακόμα! Τι βλέπεις;
Ιδέες κι ονείρατα, αστραπές και φαντάσματα.
Σκάψε ακόμα! Τι βλέπεις;
Δε βλέπω τίποτα! Νύχτα βουβή, πηχτή σα θάνατος. Θα 'ναι ο θάνατος.
Σκάψε ακόμα!
Αχ! Δεν μπορώ να διαπεράσω το σκοτεινό μεσότοιχο! Φωνές γροικώ και κλάματα, φτερά γροικώ στον άλλον όχτο!
Μην κλαις! Μην κλαις! Δεν είναι στον άλλον όχτο! Οι φωνές, τα κλάματα και τα φτερά, είναι η καρδιά σου!
Πριν τον Ελύτη όμως, είναι ευχάριστο που ακόμη και σήμερα, υπάρχουνε ποιητές που τιμούνε αυτήν την διάλεκτο και την ιστορία της. Πολύ περισσότερο δε, αξία έχει όταν αυτοί οι ποιητές δεν είναι Κρητικοί, είναι απλά λάτρεις της γλώσσας μας και του πολιτισμού και μ’ αυτόν τον τρόπο, τιμούνε ολόκληρη την Κρήτη, αυτήν την γλώσσα που αιώνες τώρα γαλούχησε και συνεχίζει να γαλουχεί λογοτέχνες. Το γνωρίζω πως κουράστηκαν πολύ, διότι δεν είναι εύκολο να γράψει κανείς ποίηση σε κάποια διάλεκτο. Όχι τόσο στο ιαμβικό μέτρο, αλλά στο σωστό συντακτικό της εκάστοτε διαλέκτου. Η διαλεκτική ποίηση, αφορά κάθε γωνιά της Ελλάδος, κάθε γωνιά της γης, και θα έπρεπε αν θέλουμε να κρατήσουμε ζωντανό τον πολιτισμό μας, να αφορά και κάθε ποιητή.
Το πρώτο ποίημα είναι του ποιητή κου Παναγιώτη Άγγελου και το ποίημά του:
«Θεών λευκό λιοντάρι»
Χαμαί τση γης εξάπλωσε Θεών λευκό λιοντάρι
κανακεμένο εφώλιασε απ’ αστεριών την χέρα,
αποκλαμούς εβάσταε δεξιά με το 'να του ποδάρι
τσε στα ζερβά του εκράταε ασπίδα τσε αιθέρα.
Τα θαλερά που κουβανεί σ’ ενα βουργιάλι βάνει
ξετρέχει τα με προθυμιά καθώς ακροπατάει,
πάνω σε σώπατα παλιά ψυχές που εξυγιάνει
τσε εκείνα του για να σταθεί τούτον αποζητάει.
Εφανερώνει του φωνή που ανάφκει τσε δεν σβήνει
με λόγια που αγγελόστρατα τυλίγει όλην την πλάση ,
τσε οι χελιδόνες πρόθυμες βαστάαν δυοσμαρίνι
θαρεύγοντας του την λαλιά μες τ’ ουρανού τα δάση.
Πάνω σε τρούλα τση αυγής υφαίνει τα φτερά του
φτιαμένα που 'ναι ολόχρυσα απ’ τσι φωνές αστράδων,
βαστούνε μέσα τους γητιές τσ’ όλα τα μυστικά του
καθώς εκάμουσιν αναλαμπήν τσι περασιές κορφάδων.
Θωριά του απλώνει μονομιάς με χτύπο αντρειωμένο
τσ’ οι ροδαμοί ξεχύθηκαν στα πέρατα του κόσμου,
ο ήλιος μες το στήθος του παιδί αλαφρωμένο
που κρύβει του τσην εμορφιά, στ’ αρώματα του δυόσμου.
Στην συνέχεια η ποιήτρια κα Νατάσα Καλιακούδα και το ποίημά της:
«Κάθε ρούγα και Βεγγέρα»
Όλου του κόσμου οι γειτονιές στων αστεριών την στράτα
μισέψαν μιαν αργαντινή τσε σμίξανε δροσάτα,
σεφήδες, διαβατάρηδες ερέχτηκαν την θέα
σεϊρι κάμαν τ’ ουρανού τα κάλλη τα ωραία.
Με χρώματα κι αρώματα εσάσανε παζάρι
που εζήλεψε τσε ζύγωσε τ’ ολόγιομο φεγγάρι,
αγνά κοράσια τση νυκτός σιμώσανε στο φως του
ελούστηκαν την χάριν του και στάθηκαν ομπρός του.
Για κάθε ρούγα μιαν ευχή σ’ ονείρων την βεγγέρα
αδερφοχτοί παντίχνησαν ετούτη την εσπέρα,
σ’ ασπάλαθους και γιασεμιά αναντρανίζουν δρόμοι
αθοί φυτρώνουν τσι γωνιές βαστούν το σταυροδρόμι.
Και όσοι απομεινάρικοι στων άστρων το κορφάλι
οι αορίτες μέλισσες αρνεύουν τους τη ζάλη,
με μια γαλήνη στην ψυχή αγιάζουνε τον ήλιο
κι έτσι αποκαμαρώνουνε, το αγγίνιο τους βασίλειο.
Και τέλος ο ποιητής κος Ευάγγελος Γουργουλιάνης και το ποίημά του:
«Ονειρεμένη αλήθεια»
Αβάντζα εφιλάς τον κάτασπρο του ήλιου αθό
στου αγέρα τ’ ακρημιό το άστρι που είναι του ξανθό
βλυζά με χείλη τσε αμαθιά που γαλανή ελπίδα
οχθηά σαν έχει αθηρή τσε χάριν ηλιαχτίδα.
Κανακεμένη εσύ ντιρμπάζα τσ’ εύμορφη γητιά
γυμνή σου ψάλλε μας π’ ουράνια νάμι την ανθοβολιά
ως φέγγεις θάλασσας γλυκής, περάτης πλαγιασμένη
πελάγη ώ στ’ αμόλευτα τσε ώρια δροσεμένη.
Αγαπημένη λυγερή που αντάμα κλώθεις ήλιο
σ’ αργατινές απηλογιά που αντέτι γίνε τήλιο
τσε μπλάβος που Νοθιάς, ξυφαίνεις όντε την ελπίδα
ραέτι κάνε την θειαρμή τσε τ’ ἀλικο ασπίδα.
Τσε όντε κατσά-κατσά της θύμησης εβγούν τα κρίνα
το ζάλο ξύφαινε τρανό στην αψηλή μαρίνα
το φέγγος να ’βρει η ψυχή που ξεμιστεύει αγνύθια
τρανά σαν έχεις θάματα, που ονειρεμένη αλήθεια.
Πλησιάζοντας στο τέλος, θα ήθελα με την σειρά μου να τιμήσω την Κρήτη μας γράφοντας κι εγώ ένα ακόμη ποίημα στην Κρητική διάλεκτο και που είναι μοιρολόι, με τίτλο: Στον Ψηλορείτη πρίμα (Κυριάκος Κυτούδης).
Γιάντα ψυχή μου λιγερή, σπαθίν μου εκοιμήθης
είχα ονείρατα ψηλά τσε δεν τα εθυμήθης,
στον Ψηλορείτη έκτισα Βεγγέρα να σε νιώθω
που ‘χε για σένα ο Χάροντας στα σωθικά του πόθο.
Ήσουν πουλάκι μου ο ανθός και τση ψυχής το τίλιο
κι όσο ψηλά κι αν ανεβώ κατσά δεν κλώθω ήλιο,
αντέντι μου η αθιβολή σε σένα που ‘σαι απ’ έκει
κι αχνιά αντί γι’ αροδαμούς που ο Χάροντας παρέκει.
Και πως ν’ ανοίξει λούλουδο μες τση ψυχής τ’ αχνάρι
που γιόμισε αχνοκεριά χωρίς σου παλληκάρι,
τσε ποιο τραγούδι να ειπωθεί σε καθαρό Βελούχι
που για ψιμύθια η καρδιά μονάχα μαύρο που ‘χει.
Γιάντα θωρώ την θάλασσα στε μπλάβα την αρμύρα
γιάντα μονάχο μ’ άφηκε εις τον αφρόν η μοίρα,
νιε μου και παλληκάρι μου στον Ψηλορείτη πρίμα
αντάμα θα ‘ρθω σου ψηλά, κι εκεί να φτιάξω μνήμα.
Πριν το τέλος, ποίηση λοιπόν και μουσική. Ότι ακριβώς λέει ο Πλάτων στην ιδανική πολιτεία, ότι τα παιδιά στην ηλικία των επτά ετών, θα πρέπει πρωτίστως να διδάσκονται ποίηση και μουσική. Για να καλλιεργήσουνε πρώτα το πνεύμα, τις ηθικές αξίες, τα ιδανικά και ιδεώδη, για να μάθουν να ονειρεύονται σωστά.
Τότε και μόνον τότε θ’ αλλάξουμε σαν λαός, σαν χώρα.
Ας κάνουμε το λιγότερο χρέος μας απέναντι στον τόπο που μας γέννησε. Ας διδάξουμε στα παιδιά μας την γλώσσα μας, τον πολιτισμό μας, την πραγματική μας ιστορία.
Ελλάς…. Που σημαίνει το εκλυόμενο φως επί της πέτρας. Δηλαδή φωτισμένη γη, τόπος ευλογημένος, γεμάτος φως.
Ας τα διδάξουμε αυτά στα παιδιά μας κι ότι ζούμε σ’ έναν ευλογημένο τόπο, κι ότι αυτόν τον τόπο, θα πρέπει να τον τιμούμε και να τον προστατεύουμε.
Ας τους κάνουμε το λιγότερο ωραίους Έλληνες και ιδανικούς πολίτες, για να μην ξαναχρειαστεί, ποτέ πια κανένας Αισχύλος για να ξαναπεί:
«Ίτε παίδες Ελλήνων, Νύν υπέρ πάντων αγών».
Για να μην ξαναχρειαστεί, κανένας Ελύτης για να ξαναπεί:
«Μη παρακαλώ σας μη, την λησμονάτε την χώρα μου»
Ένας Ελύτης που………….
Δεν τον τίμησε η Κρήτη που τον γέννησε, αλλά αυτός τίμησε την Κρήτη που τον γέννησε.
Δεν τον τίμησε την Ελλάδα που τον μεγάλωσε, αλλά αυτός τίμησε την Ελλάδα.
Που δεν τον τίμησε ο κόσμος που τον δόξασε, αλλά αυτός τίμησε τον κόσμο που τους χαρίστηκε γιατί ο Ελύτης, ανήκει σ’ όλον τον κόσμο, ανήκει σ’ όλο το σύμπαν.
Και τέλος, είπε τούτο: «Πως εκείνο που σου προσάπτουνε τα χελιδόνια, είναι η άνοιξη που δεν έφερες». Και αυτό, να το θυμόμαστε πάντοτε, ότι μπορεί να μας το προσάψει, ακόμα κι ένα μονάχα χελιδόνι……………. Ένα χελιδόνι.
Ένα το χελιδόνι κι η άνοιξη ακριβή
για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή
Θέλει νεκροί χιλιάδες να `ναι στους τροχούς
Θέλει κι οι ζωντανοί να δίνουν το αίμα τους.
Θε μου Πρωτομάστορα μ’ έχτισες μέσα στα βουνά
Θε μου Πρωτομάστορα μ’ έκλεισες μες στη θάλασσα!
Πάρθηκεν από μάγους το σώμα του Μαγιού
Το `χουνε θάψει σ’ ένα μνήμα του πέλαγου
σ’ ένα βαθύ πηγάδι το `χουνε κλειστό
μύρισε το σκοτάδι κι όλη η άβυσσος.
Θε μου Πρωτομάστορα μέσα στις πασχαλιές και Συ
Θε μου Πρωτομάστορα μύρισες την Ανάσταση.
*******************
Το παρόν αφιέρωμα στην Κρητική λογοτεχνία και ποίηση, παρουσιάστηκε σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο Δημοτικό θέατρο Ν Ιωνίας Βόλου στις 9-12-2015 σε συνεργασία με την Κρητικη Αδελφότητα Μαγνησίας «Το Αρκάδι», αλλά και άλλους συντελεστές που μπορείτε να δείτε στον παρόντα ιστότοπο στις ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ – Κρητική λογοτεχνία.
