«Θα μιλήσουμε σήμερα για τον άνθρωπο και τα χαρακτηριστικά του. Οι αρχαίοι έλεγαν ότι ο άνθρωπος περικλείει τα πάντα. Αρκετές φορές έχουμε προσεγγίσει την σύνθεση του ανθρώπου όπως την συνέλαβαν ή την φαντάζονταν οι αρχαίοι φιλόσοφοι.
Θα υποστηρίξουμε λοιπόν ότι ο άνθρωπος δεν είναι ένας.
Στην ουσία του είναι, αλλά αυτήν η ουσία από την οπτική μας, δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμη. Αντιθέτως, νιώθουμε μέσα μας σαν να υπάρχει ένα χαώδες πλήθος, σαν να είμαστε πολλοί. Πρέπει να δούμε λοιπόν τι είναι το φυσικό, τι το μεταφυσικό, τι το οντολογικό. Κάθε πλάσμα μέσα μας μιλάει με διαφορετικό τρόπο. Υπάρχουν κάποιοι που λένε: «κρυώνω», «είμαι μόνος, θα ήθελα να μιλήσω με κάποιον, θα ήθελα να μοιραστώ λίγη ζεστασιά με κάποιον, είμαι μόνος». Ένας άλλος, μέσα του, τού εξηγεί ότι δεν είναι μόνος, ότι ολόκληρο το σύμπαν τον διαποτίζει, ότι υπάρχει μια Θεία Ιδέα που διέπει τα πάντα, ότι υπάρχει μια αλληλεπίδραση μεταξύ όλων των εκδηλωμένων.
Και η φωνή απαντά: «Είμαι μόνος, είμαι μόνος, είμαι μόνος».Υπάρχουν και άλλες φωνές, επίσης πρωταρχικές, όταν μερικές φορές το ανώτερο μέρος μας, αυτό που έχει διαβάσει τόσα βιβλία, που έχει διαλογιστεί τόσα πράγματα, που έχει αισθανθεί τόσο πολύ, αισθάνεται ότι είναι πέρα από κάθε περίσταση, πέρα από όλους τους κινδύνους. Αισθάνεται ότι είναι κατά κάποιο τρόπο αθάνατο, άφθαρτο, ότι θα συνεχιστεί στους αιώνες, ότι ίσως έχει ήδη ζήσει και άλλες φορές. Αλλά μια μικρή φωνή, δυνατή και καθαρή, του απαντά: «Φοβάμαι, φοβάμαι». Και του εξηγούμε: «δεν υπάρχει λόγος να φοβάσαι, τίποτα δεν μπορεί να σε καταστρέψει, σκέψου το, είσαι μια ουσία της φύσης, οι ουσίες δεν μπορούν να καταστραφούν.»
Του εξηγούμε τον Πλάτωνα, του διδάσκουμε αυτό που μπορεί να είχε πει ο Αριστοτέλης, του μιλάμε για τον Καντ και αυτή η μικρή φωνή λέει: «Ναι, ναι, θυμάμαι, αλλά φοβάμαι».
Αυτές οι αντιθέσεις που έχει ο άνθρωπος, που στον έναν ή τον άλλο βαθμό έχουμε όλοι, αυτή η συνεχής επιλογή υπάρχει μέσα μας, όπως σε εκείνο το παλιό ινδουιστικό βιβλίο που ίσως γνωρίζετε, την Baghavad Gita, όταν ο Κρίσνα, συμβουλεύοντας τον Αρζούνα, πάνω σε εκείνο το πολεμικό άρμα μεταξύ του στρατού των Κουράβας και των Παντάβας, του έλεγε ότι πριν μπει σε μάχη (ίσως πριν μπει στη ζωή, στην πραγματική εκδήλωση), πρέπει να επιλέξει, πρέπει να ξέρει τι πρόκειται να κάνει. Ένα από τα πιο δύσκολα ζητήματα για το άτομο σήμερα είναι η δυνατότητα επιλογής.
Σας ζητώ συγγνώμη αν ακολουθώ ένα σύστημα πολύ απλό, το οποίο όμως, εμένα με βοήθησε πολύ: το σύστημα του Ορτέγκα Ι Γκασέτ (Jose Ortega y Gasset)[1], του φιλοσόφου που μας εξήγησε ότι άλλο πράγμα είναι το Είναι και άλλο το περιβάλλον. Πρέπει να δούμε πρώτα στον εαυτό μας αυτές τις μικρές αντιφάσεις, εκείνες τις παρορμήσεις που, παρά την μικρότητά τους, συχνά κυβερνούν τα πεπρωμένα της ψυχής μας. Γιατί αυτές οι παρορμήσεις είναι αυτές που επιλέγουν το αν θα δούμε μια ταινία ή μια άλλη, αν θα πάμε μια βόλτα ή θα πιούμε ένα ποτό για να προσπαθήσουμε να ξεχάσουμε, αν θα βγούμε με τον έναν φίλο ή τον άλλον, αν θα κάνουμε ένα ταξίδι ή όχι. Αυτές οι μικρές ερωτήσεις καθορίζουν αυτό που οι Ινδουιστές θα αποκαλούσαν το ατομικό και προσωπικό μας «κάρμα», δηλαδή το δικό μας παιχνίδι αιτιών και αποτελεσμάτων που μας ρυθμίζει και που, κατά κάποιο τρόπο, μας κρατά μέσα σε μια κατάσταση σύγκρουσης.
Ο Ιονέσκο είπε στο Παρίσι ότι ο άνθρωπος θα έπρεπε να βρίσκεται σε ένα είδος αέναης σύγκρουσης, γιατί διαφορετικά θα έπαυε να είναι άνθρωπος. Υπάρχει μεγάλη αλήθεια σε όλα αυτά. Οι αρχαίες διδασκαλίες λένε ότι υπάρχουν μόνο δύο κατηγορίες ανθρώπων που δεν νοιάζονται για τον εαυτό τους και για αυτόν τον εσωτερικό μικρό «πόλεμο»: οι Βούδες (δηλαδή οι σοφοί) -που έχουν ήδη ξεπεράσει το ανθρώπινο επίπεδο- και οι ανόητοι -που δεν έχουν φτάσει ακόμη σε αυτό-. Οι πρώτοι βρίσκονται από πάνω και δεν έχουν κανένα πρόβλημα και στην άλλη κατηγορία ανήκει ο ανόητος που τίποτα δεν τον ενδιαφέρει. Ο άνθρωπος, στον βαθμό που βρίσκεται στην μέση μεταξύ αυτών των δύο καταστάσεων, νιώθει εκείνες τις μικρές φωνές, που αναδύονται σιγά σιγά μέσα του και που διαμορφώνουν τον τρόπο ύπαρξής του.
Αλλά δεν είμαστε μόνοι. Εμφανιστήκαμε στην παγκόσμια σκηνή και έχουμε να αντιμετωπίσουμε το περιβάλλον μας. Υπάρχουν πολλές θεωρίες για το πώς εμφανιστήκαμε και γιατί. Ας αφήσουμε στην άκρη αυτήν την στιγμή το αν βρισκόμαστε εδώ λόγω του κάρμα που συσσωρεύτηκε από προηγούμενες ενσαρκώσεις ή επειδή ο καλός Κύριος ήθελε να έρθουμε ή λόγω της απλής συγκυρίας του ότι μας έφεραν στον κόσμο η μητέρα και ο πατέρας μας. Πάντως, κάτι ή κάποιος μας πήρε από το χέρι και μας ανέβασε στην σκηνή του κόσμου.
Ο άνθρωπος προσαρμόζεται σε αυτό το μέρος, και έτσι αποκτά μια γλώσσα, μια πίστη, μια σειρά εθίμων. Έπειτα περιμένει το χριστουγεννιάτικο δέντρο ή πιστεύει στους τρεις Μάγους, μέχρι να υπάρξει μια αντίφαση μέσα του, ενάντια σε αυτό το περιβάλλον. Ανακαλύπτει ότι πολλά πράγματα που του είχαν πει δεν είναι αλήθεια. Επιπλέον, οι άνθρωποι έχουμε διαφορετικές γλώσσες, έθιμα και τρόπους ντυσίματος. Θυμάμαι μια φορά, όταν ήμουν με τον Σρι Ραμ, έναν πολύ διάσημο Ινδό φιλόσοφο, όταν τελειώναμε την συνομιλία μας, με έσπρωχνε έξω από την πόρτα του ξενοδοχείου. Στην αρχή προσβαλλόμουν, σκεπτόμενος: «Θεέ μου, πόσο κακός ήμουν, πόσο θα μου έλειπε η παιδεία, για να πρέπει αυτός ο άνθρωπος να με βγάλει έξω με αυτό τον τρόπο!». Μέχρι που έμαθα ότι στην Ινδική αριστοκρατία είναι έθιμο να σπρώχνουν τους ανθρώπους να φύγουν από το σπίτι, γιατί έτσι υπονοούν ότι δεν θέλουν να φύγουν. Προφανώς, αυτό είναι μια σύγκρουση μεταξύ των ανθρώπινων εθίμων. Πρόκειται απλώς για έθιμα, αλλά δημιουργούν μια σύγκρουση.
Αυτές οι συγκρούσεις μεταξύ των μικρών πραγμάτων, μεταξύ εκείνων που μπορεί να μην έχουν μεγάλη σημασία, αλλά συμβαίνουν, όπως διαφορές μεταξύ του τρόπου ομιλίας, του τρόπου ζωής, του φαγητού, του ντυσίματος, διαμορφώθηκαν από την κοινωνία στην οποία βρισκόμαστε, μαζί με όλες τις μεγάλες διαφορές που αυτή έχει δημιουργήσει.
Το ίδιο συμβαίνει και στην πολιτική. Ανήκεις ή στην δεξιά ή στην αριστερά. Αλλά αν ακούσει κανείς, συνειδητοποιεί ότι η δεξιά έχει αριστερές ιδέες και η αριστερά έχει δεξιές ιδέες. Τότε, πώς ορίζεις τον εαυτό σου; Πώς θα φτάσεις σε εκείνη την κατάσταση στην οποία δεν είσαι πλέον προσκείμενος στην δεξιά ή την αριστερά, αλλά στο μέλλον, προς τα επάνω και προς τα εμπρός; Αυτή την στιγμή ο καθένας σας κάθεται σε μια καρέκλα, που είναι η δική του, και αν κάποιος την έπαιρνε, θα αναρωτιόσαστε: ποιος μου παίρνει την καρέκλα; Είναι κάτι αυτόματο, κάτι που προέρχεται από μέσα μας, σαν να υπήρχε ένα είδος ιδιοκτησίας σε σχέση με την χρήση. Π.χ. ο εργάτης που έχει δουλέψει πολλά χρόνια στον τόρνο, στον ίδιο τόρνο, τον λέει «δικό» του. Ο άνθρωπος που έχει δουλέψει πολύ καιρό στο χωράφι με αλέτρι ή φτυάρι, ονομάζει εκείνο το αλέτρι ή το φτυάρι «το φτυάρι μου», «το αλέτρι μου».
Πάνω από όλους τους ρόλους, πέρα από όλες τις συμβάσεις, συγκρουόμαστε επίσης ως προς τους διάφορους τρόπους κατανόησης περί του τι μπορεί να είναι η κοινωνία. Είναι ίσως ιστορικό λάθος, λόγω έλλειψης πληροφοριών ή παραποιημένων πληροφοριών, να πιστεύουμε ότι όλες οι μεγάλες επαναστάσεις προέρχονταν πάντα από αυτό που λέγεται «αριστερά». Όχι, οι επαναστάσεις δεν προέρχονταν από την αριστερά ή την δεξιά, οι επαναστάσεις προέρχονταν πάντα από τους ανθρώπους. Μιλάμε για επαναστάσεις, γιατί το να πάρεις ένα όπλο και να πυροβολήσεις κάποιον στο κεφάλι δεν σημαίνει επανάσταση. Αυτό είναι μια πράξη κτηνωδίας και δειλίας, κατακριτέα από κάθε άποψη. Μια αληθινή επανάσταση είναι να κάνεις την εξέλιξη να τρέξει ξανά (re-evolution), να κάνεις το νερό που έχει λιμνάσει να κινηθεί ξανά, να κάνεις τον αέρα που είχε παγιδευτεί μέσα σε ένα δωμάτιο, και που ήδη μύριζε άσχημα, να κυκλοφορήσει ξανά. Αφήστε τα παράθυρα να ανοίξουν! Αυτό θα ήταν μια πραγματική επανάσταση, που δεν την κάνουν ούτε οι δεξιοί ούτε οι αριστεροί, αλλά την κάνει πάντα ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος που αναδύεται, που ανασηκώνεται μπροστά σε μια ιστορική συγκυρία και λέει: «Φτάνει, δεν μπορεί να συνεχιστεί έτσι, πρέπει να προχωρήσουμε με άλλο τρόπο»!
Είμαστε επίσης εξαρτημένοι από αυτόν τον κόσμο που έχει ήδη φτιαχτεί, σχηματιστεί και που νιώθουμε ότι δεν έχουμε την δύναμη να τον σχηματίσουμε ή να τον αλλάξουμε. Δεν είμαστε ο Βούδας, δεν είμαστε ο Χριστός, δεν είμαστε εκείνες οι μορφές που μέσω της θρησκείας μπορούν να αλλάξουν την πορεία της Ιστορίας, αλλά είμαστε εκείνοι οι μικροί, οι μικρές χούφτες άμμου που κάνουν τη μεγάλη έρημο, τα φύλλα που αποτελούν το δέντρο και που όταν περνάει ο αέρας φτιάχνουμε την μουσική μας. Φαινόμαστε λίγοι, αλλά με τον τρόπο μας φωνάζουμε μια αλήθεια, την αλήθεια μας. Και αυτήν η χούφτα ανθρώπων που είμαστε, εμφανιζόμαστε μπροστά σε έναν ήδη προκαθορισμένο κόσμο και αναρωτιόμαστε αν μπορούμε να τον αλλάξουμε, αν θα μπορούσε να είναι διαφορετικός.
Και αν επιστρέψουμε για λίγο, προς αυτήν την εσωτερική μας πολυμορφία, μέσα σε αυτόν τον τεράστιο ανεμοστρόβιλο, όπου υπάρχουν φωνές που ακούγονται από μέσα μας και που απαιτούν πράγματα από εμάς και φωνές που απαιτούν πράγματα από έξω, πρέπει να φτάσουμε σε αυτό που ανέφερα στην αρχή αυτής της μικρής παρουσίασης: Να γίνουμε πολίτες του κόσμου, να γίνουμε αληθινά κάτι που να περιλαμβάνει όλες τις όψεις. Πώς μπορώ να γίνω πολίτης του κόσμου; Πώς θα μπορέσω να ενωθώ με το μέσα μου και με το έξω;
Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να καταλάβουμε ότι τα σχήματα δεν είναι ίδια. Βλέπω τα πρόσωπα εκατοντάδων ανθρώπων εδώ, μπροστά μου. Κανένας δεν έχει ίδιο πρόσωπο με τον άλλον, και, ευτυχώς για εσάς, κανένας δεν έχει το δικό μου. Έτσι, όλοι είμαστε διαφορετικοί. Υπάρχει λοιπόν ένα μέρος που μας χωρίζει, που μας διαφοροποιεί, αλλά υπάρχει ένα άλλο μέρος που μας ενώνει. Αυτό το μέρος που μας ενώνει, εσωτερικό, αόρατο, μας επιτρέπει να στηρίξουμε τον εαυτό μας. Να τον στηρίξουμε όχι σε αυτά που μας χωρίζουν, αλλά σε αυτά που μας ενώνουν, σε αυτή την εσωτερική δύναμη που μας κάνει να μπορούμε να προχωράμε κάθε μέρα, που μας κάνει αισιόδοξους κάθε πρωί.
Αυτή η προγονική αισιοδοξία, αυτή η αισιοδοξία που μας κάνει να συνεχίζουμε να περπατάμε, που αντικατοπτρίζεται στα αναμμένα κεριά στις τούρτες γενεθλίων, στα παιδιά που μεγαλώνουν, στους κήπους που πρασινίζουν, στις βιβλιοθήκες που γεμίζουν με τόμους, στην ζωή που συνεχίζεται και μας δίνει διαφορετικές εμπειρίες, όλες απαραίτητες για εμάς.
Αυτή η αισιοδοξία, που μας επιτρέπει να συλλάβουμε έναν Άνθρωπο που δεν είναι μόνο Νέος, αλλά και Καλύτερος –βασικά καλύτερος από αυτό που μπορούμε να είμαστε–, έναν άνθρωπο όπως τον έχουμε ονειρευτεί, έναν άνθρωπο που εξωτερικεύει την σκέψη του, την Ψυχή του, βγάζοντάς τες από αυτές τις κρυφές γωνιές όπου βρίσκονται οι στίχοι που δεν γράφουμε ποτέ, τα λόγια αγάπης που ποτέ δεν τολμήσαμε να προφέρουμε, οι ελπίδες που φοβόμασταν να εκφράσουμε από φόβο μήπως μας κοροϊδέψει ο κόσμος. Εκεί όπου βρίσκεται η στοργή μας για όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από το αν έχουν μαύρο ή λευκό δέρμα, εκεί όπου βρίσκεται η βασική μας κατανόηση για όλους τους ανθρώπους, χωρίς να έχει σημασία αν μιλούν τη μία ή την άλλη γλώσσα.
Τι έχει καταρρεύσει μέσα μας; Τι έχει καταρρεύσει έξω από εμάς; Εμείς, που πιστεύαμε στις ζωές μεγάλων ανδρών και σπουδαίων γυναικών, τώρα απλώς μας λένε ότι δεν ήταν σπουδαίοι και μερικές φορές τους πιστεύουμε.Τι μας συμβαίνει; Τι μας συμβαίνει; Τι μας έχει κουράσει; Μήπως μας έχει κουράσει η θλίψη, η δυσπιστία; Μας έχουν εξαπατήσει τόσο πολύ που δεν πιστεύουμε πια σε κανέναν;
Κάπως, πρέπει να επιστρέψουμε στο να είμαστε νέοι, πρέπει να επιστρέψουμε στο να έχουμε εσωτερική και εξωτερική δύναμη. Πέρα από τις λέξεις, πέρα από τις ταμπέλες, πέρα από τα ονόματα που βάζει ο κόσμος στα πράγματα, πρέπει να αντιδράσουμε ως άνδρες και γυναίκες, με όλη την δύναμη της καρδιάς μας και της φύσης μας. Πρέπει να καταλάβουμε ότι όταν νιώθουμε κάτι στην καρδιά πρέπει να μπορούμε να το εκφράσουμε. Αν νιώθουμε αγάπη πρέπει να ξέρουμε πώς να το φωνάξουμε, και αν νιώθουμε αρμονία πρέπει να ξέρουμε πώς να το φωνάξουμε, και αν νιώθουμε ότι η Ανθρωπότητα είναι Μία, πρέπει να είμαστε σε θέση να επιβεβαιώσουμε την Ενότητα αυτής της Ανθρωπότητας. Πρέπει να ξαναγίνουμε – και πάλι –Ντάμες και Ιππότες. Πρέπει να ταξιδέψουμε στους δρόμους του κόσμου αναζητώντας το Γκραάλ, το μυθικό Δισκοπότηρο, το μυθικό μέρος, το μυθικό αντικείμενο που θα μαζέψει όλους εμάς που κοιμόμαστε και θα ξυπνήσουμε, θα μας κάνει να βρούμε τον εαυτό μας και τους άλλους, τα παλιά όνειρα, τις πρωταρχικές γνώσεις που μας έδωσαν οι παππούδες μας, τα ακαταλαβίστικα λόγια που έλεγαν τα εγγονάκια μας.
Ας συναντηθούμε ξανά, πέρα από τον χώρο, πέρα από τον χρόνο. Ας είμαστε αληθινά «πολίτες του κόσμου», άνδρες και γυναίκες ικανοί να αισθάνονται τον εαυτό τους, να αισθάνονται τα χέρια τους, να αισθάνονται τον Θεό, να μην ντρέπονται για το τι είναι ιερό ή καλό. Ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να αγοραστεί με χρυσό ή να σβήσει με μόλυβδο. Αυτός είναι ο Νέος Άνθρωπος. Αυτός είναι ο άνθρωπος που προτείνει η Νέα Ακρόπολη, ο άνθρωπος που θα έρθει αύριο, ο άνθρωπος που θα γυρίσει τους μύλους της Ιστορίας με τον νέο άνεμο της πνευματικής ανάστασης: της βαθύτερης Επανάστασης όλων.
Πηγή: https://www.filosofikilithos.gr/o-politis-toy-kosmoy/
- (αρχικό κείμενο) https://biblioteca.acropolis.org/el-hombre-cosmopolita/ Μετάφραση: Έλενα Μιλοβάνοβα
Ο Χοσέ Ορτέγα ι Γκασέτ γεννήθηκε στην Μαδρίτη στις 9 Μαΐου 1883 και πέθανε στις 18 Οκτωβρίου 1955. Ήταν Ισπανός φιλόσοφος και δοκιμιογράφος, που, στην εποχή του, άσκησε σημαντική επιρροή στην πνευματική και πολιτιστική ζωή της Ισπανίας.
